موسیقی مقامی خراسان، میراث فرهنگی ناملموس ایران است که هویت فرهنگی افرادی را نشان می‌دهد که در این منطقه زندگی می‌کنند. آن‌ها شعرهای عرفانی، تاریخی و افسانه‌ای را می‌خوانند. موسیقی آن‌ها که به “مقام” معروف است با سازهای مختلفی اجرا می‌شود. نوازندگان این منطقه به دلیل این مهارت موسیقی بسیار مشهور هستند. ساز اصلی این منطقه دوتار است. موسیقی مقامی خراسان به موسیقی بخشی نیز شناخته می‌شود. در این مقاله به نقش موسیقی مقامی در تاریخ موسیقی ایرانی می‌پردازیم.
موسیقی مقامی خراسان، سند هویت ایرانیان
خراسان سرزمین مادری موسیقی بخشی است و امروز یکی از اصلی‌ترین مناطق جهان است که بسیاری از گردش‌گران علاقه‌مند به موسیقی مقامی ایرانی را به آن‌جا می‌کشد.
نوازندگان این موسیقی می‌توانند چنان صدای شگفت‌انگیزی ایجاد کنند که هیچ حافظه‌ای قادر به فراموش‌کردن آن نیست. می‌توان آن را با زبان‌های مختلف مانند فارسی، کردی و ترکی اجرا کرد.
موسیقی مقامی خراسان از طریق انتقال نسل‌به‌نسل غنی شده است. در گذشته این موسیقی هنگام کار در مزارع توسط کشاورزان خوانده می‌شد. همچنین در مجامع خانوادگی، مراسم تشییع جنازه نیز متداول بود.
امروزه بسیاری از گروه‌های معروف که این موسیقی را اجرا می‌کنند به کشورهای مختلف و کنسرت‌های مختلف دعوت می‌شوند تا آهنگ‌های خود را اجرا کنند. در نتیجه به خاطر این هنر بی‌نظیر نام و شهرت ارزش‌مندی کسب کرده اند.
منظور از موسیقی مقامی چیست؟
امروز سه استان خراسان شمالی، خراسان جنوبی و خراسان رضوی در ایران وجود دارد. به طور سنتی، یک منطقه تاریخی وجود داشته است که بیشتر در سراسر افغانستان امروزی، شرق ایران و بخش‌هایی از تاجیکستان، ترکمنستان و ازبکستان گسترش یافته است. این شهرت به عنوان خورشید شرق بدست آمده است.
با وجود بسیاری از زیارتگاه‌ها و یادبودهای چهره‌های برجسته و شاعران، خراسان به یکی از مناطق بی‌نظیر با جاذبه‌های گردشگری تبدیل شده است که طرف‌داران بی‌شماری از موسیقی اصیل ایرانی را به خود دعوت می‌کند. از آن‌جا که منطقه خراسان مبدا این نوع موسیقی است، برخی آن را فلورانس ایران می‌نامند.
در میان ژانرهای مختلف موسیقی باستانی این منطقه، موسیقی مقامی خراسان یکی از اشکال موسیقی در سیستم سنتی و مقامی موسیقی ایرانی است. موسیقی دیگر بخشی ها مانند سایر مقام‌های موسیقی فولکلور، از زندگی کوچ عشایر مهاجر (از اصالت کردی و ترکی) و اهالی روستا پدید آمده است. ارزش معنوی این موسیقی به اندازه کافی بالا بوده است که توسط یونسکو به عنوان یکی از خصوصیات موسیقی ناملموس ایرانی ثبت شده است.
آن‌چه تأثیر فراموش‌نشدنی را در حافظه فرد به جای می‌گذارد، تجربه گوش‌دادن به چنین موسیقی است. این موسیقی با سبک عجیب و غریب minstrel آمریکا مقایسه شده است. با فریاد و همچنین فراز و نشیب‌هایی همراه است که این موسیقی را با بداهه‌نوازی هماهنگ ساخته است. بسیاری از نوازندگان این سبک گاهی اوقات چنان در موسیقی و آهنگ خود غرق می‌شوند که بدون آگاهی از انگشتان دست خود به خواندن ادامه می دهند. تا جایی که انگشتان توسط رشته های ساز زخمی می‌شوند.
آن‌چه این نوع موسیقی را از دیگران متمایز می‌کند ساز «دوتار» است. همان‌طور که از نام آن پیداست این ساز دو رشته برای نواختن دارد. به اعتقاد برخی، این دو رشته نماد زن و مرد است.
ترانه “نوایی” یکی از اصلی‌ترین اجراهای موسیقی بخشی است که هیچ ریتمی ندارد و فقط با کلمات عرفانی اجرا می‌شود. پیش‌تر در مطلبی جداگانه به طور کامل به ترانه جاودانه نوائی پرداختیم.
ساز موسیقی مقامی خراسان
همان‌طور که اشاره شد، دوتار ساز اصلی مورد استفاده در موسیقی مقامی خراسان است. این ساز از 17 الی 20 پرده برای اجرای نت‌های موسیقی تشکیل شده است. طول دسته دوتار در حدود 60 سانتی‌متر و مجموع ساز در حدود 1 متر طول دارد.
نوازدگی دوتار علاوه بر خراسان در مازندرانو گلستان نیز رواج دارد. البته در برخی مناطق تغییراتی در ساز ایجاد شده است. این تغییرات اشکالی بومی از دوتارنوازی را به وجود آورده است.
مشهورترین نوازندگان و اساتید دوتار و موسیقی مقامی خراسان در لیست زیر آورده شده اند:
- حاج قربان سلیمانی
- نظر محمد سلیمانی
- عباس قلی رنجبر
- خان محمد قیطاقی
- احمدقلی احمدی
- محمدحسین یگانه
- علیرضا سلیمانی
تاریخ و محتوای موسیقی مقامی خراسان
تاریخ و سازندگان این نوع موسیقی برای ما ناشناخته است. طبق شواهد موجود، این موسیقی سنتی ایران از زمان‌های بسیار قدیم وجود داشته و از طرف پدران ما از استادان به هنرجویان تحویل داده شده است. انتقال نسل‌به‌نسل این هنر، آن را به طرز چشم‌گیری غنی کرده و به آن یک موقعیت خاص داده است. در گذشته خوانندگان موسیقی مقامی خراسان عمدتاً کشاورز بودند. در ابتدا، این کار توسط مردان در حین کار در مزارع یا در فواصل استراحت به دلایل مختلف خوانده می شد و محتوای آن شامل موارد زیر بود:
- داستان‌های تفصیلی
- حوادث و تصادفات
- دست نیافتن به معشوق
- شکایات در مورد ظلم
- بیان حالات عرفانی
- دیگر احساسات انسانی
بعدها این موسیقی راه خود را به محافل خانوادگی، تدفین‌ها، مهمانی‌ها و حتی برای بهبودی بیماران پیدا کرد. امروز شرایط متفاوت است. افراد و گروه‌های موسیقی آن را برای همه سنین می‌خوانند. گروه‌های معروفی که موسیقی مقامی خراسان را اجرا می‌کنند، این روزها در کنسرت‌های مختلف در سراسر جهان به اجرای برنامه دعوت می شوند.
تفاوت موسیقی مقامی و دستگاهی
موسیقی دستگاهی ایران، نامی است که در یک قرن گذشته رواج پیدا کرده است. استاد میرزا عبدالله فراهانی، خالق موسیقی دستگاهی به شکل امروزی بوده است. این استاد با جمع‌آوری و یک‌جا‌کردن تمامی آواز‌ها، مقام‌ها و ملودی‌های ایران از سراسر نقاط، یک نظام یک‌پارچه به نام موسیقی دستگاهی ایران را بنیان‌گزاری نمود.
بهراد توکلی از نوازندگان سرشناس موسیقی دستگاهی ایران در وبلاگ خود چنین می‌نویسد: « نظریه‌هایی که در سال‌های اخیر مبتنی بر بستر مقامی، موسیقی دستگاهی را تعریف و بررسی کرده‌اند از بنیه علمی چندان استواری برخوردار نیستند. التقاط میان سیستم مقامی با سیستم دستگاهی و پیش‌فرض دانستن تبدیل سیستم مقامی به موسیقی دستگاهی از یک سو و تلاش برای توجیه این پیش‌فرض محتوم انگاشته شده از سوی دیگر سبب شده تا علاوه بر به انحراف‌رفتن مسیر پژوهش و تحقیق ، در حوزه اجرا نیز موجب آشفتگی‌هایی در ارائه موسیقی دستگاهی شده است.»
نکته این است که طی سال‌های اخیر نظریات زیادی بر این تاکید کردند که موسیقی دستگاهی ایران، برآمده از موسیقی مقامی نواحی مختلف کشور است. اما در مقاله اشاره شده، به ریشه‌های مدال در موسیقی دستگاهی و نبود چنین زیرساختی در موسیقی مقامی اشاره شده است.
با این حال در متن موسیقی دستگاهی میرزاعبدالله، اشارات زیادی به مقام‌های مختلف شده است. یک نکته مهم در تعریف ردیف، ترتیب اجرایی عناصر آن یعنی گوشه‌ها است. در اصل این یک روش آموزش موسیقی ایرانی است. تا پیش از خلق ردیف، آموزش موسیقی ایرانی توسط مقام‌ها و به اشکال مختلف در مناطق مختلف انجام می‌شده است.
معرفی غلام‌علی پورعطایی خالق “نوایی”
غلام‌علی پورعطایی (زاده ۱۳۲۶ – درگذشته ۱۲ مهر ۱۳۹۳) نوازنده دوتار و سرآوازهای عارفانه و عاشقانهٔ خراسان و پیشکسوت موسیقی نواحی خراسان بود. او یکی از بخشی‌های سرشناس ایرانی است که در اهمیت و معرفی موسیقی مقامی خراسان نقش ویژه‌ای داشته است. او همچنین در بیش از ۱۸ فیلم و سریال به کارگردانی افرادی چون واروژ کریم مسیحی، بهرام بیضایی ایفا نقش نموده‌است. شرکت در مراسم شاهنامه خوانی با دوتار چون جنگ هفت لشکر، داستان سیاوش، داستان بیژن و منیژه، جنگ کُک کوه زاد (قلعه‌ای در تربت جام به نام قلعه گگ) از دیگر فعالیت‌های وی است.
کلام آخر: موسیقی مقامی خراسان
موسیقی مقامی یا موسیقی بخشی های خراسان، بخشی از فرهنگ یک منطقه جغرافیایی بزرگ است. ساز اصلی در این موسقی، دوتار بوده و اجرای آن در گذشته و امروز با تغییراتی روبرو شده است. اگرچه در گذشته این موسیقی اغلب در بین کشاورزان و مراسم‌های خاص اجرا می‌شده اما امروزه کنسرت‌های مهمی از آن در سراسر جهان برپا می‌شود.
-