کمتر ایرانی است که نغمه “ای ایران” را نشنیده باشد و احساسات ناب ملی گرایانه و وطن دوستی در او غلیان نکرده باشد. روح الله خالقی، خالق بسیاری از نغمات ماندگار موسیقی ملی ایران است که با آگاهی توانست اصالت‌ها را در قالبی نوین حفظ کند و مانع از محو شدن موسیقی سنتی ایران در هیاهوی سمفونی‌های پر زرق و برق موسیقی غربی شود. روح الله خالقی نوازنده ویولن و آهنگساز برجسته موسیقی ملی ایران بودکه در ادامه به شرح زندگینامه ایشان خوهیم پرداخت.

زندگینامه روح الله خالقی

روح‌الله خالقی سال ۱۲۸۵ در خانواده‌ای دیوان‌سالار در کرمان به دنیا آمد. پدرش میرزا عبدالله خان منشی و مادرش مخلوقه خانم بودند که در باغ شاهزاده ماهان کرمان که عمارت حکومتی بود، زندگی می‌کردند. در چندماهگی به همراه خانواده به تهران مهاجرت کرد. تحصیلات ابتدایی‌اش در تهران و شیراز و اصفهان گذراند. در تهران به مدرسهٔ آمریکایی‌ها رفت و در آنجا همراه سایر شاگردان سرود هم می‌خواند.

علاقه و توجه به موسیقی در خانوادهٔ خالقی امری معمول بود؛ پدر و مادر هر دو تار می‌نواختند و پدر مدتی شاگرد استادان مطرح این ساز بوده‌است.

با انتقال پدرش به شیراز در سال ۱۲۹۵، در شهریور ۱۲۹۷ به همراه خانواده به این شهر رفت. در آنجا از آموزش‌های میرزا نصیر فرصت در زمینهٔ عروض و نقاشی استفاده نمود. همچنین آموختن موسیقی را نزد شوهر عمه‌اش میرزا رحیم شروع کرد و از او بیش از یک سال ویولن می‌آموخت.در سال ۱۳۰۲ به مدرسهٔ عالی موسیقی رفت و در آنجا تحت نظر علینقی وزیری آموختن موسیقی و نواختن ویولن را آغاز کرد.

در سال ۱۳۰۳ با وجود مخالفت پدرش، تصمیم گرفت صرفاً به مدرسهٔ موسیقی برود. پدرش با وجود علاقه‌ای که به موسیقی داشت، با موسیقی یاد گرفتن وی مخالف بود و در نتیجه او مدتی پنهانی به مدرسهٔ موسیقی می‌رفت. در تابستان سال ۱۳۰۴، چهار کنسرت به رهبری وزیری در مدرسه اجرا شد که خالقی نیز در آن‌ها به عنوان نوازنده حضور داشت.

در دو سال آخر تحصیلش، شهرداری تهران کافهٔ بلدیه را بنیاد کرد و برای آن نیاز به یک دستهٔ ارکستر ایرانی داشت. تشکیل دادن این دسته به خالقی پیشنهاد شد و او این کار را انجام داد.

خالقی یاد دادن موسیقی را از ۱۳۰۷ در مدرسهٔ ورزش آغاز کرد. بعد از لیسانس نیز به هنرستان عالی موسیقی رفت و در آنجا تدریس کرد. در سال ۱۳۱۰ از دارالفنون دیپلم گرفت و وارد دارالمعلمین شد. در خرداد سال ۱۳۱۳، دارالمعلمین به «دانشسرای عالی» تغییر نام یافت. خالقی مدرک لیسانس خود را از این دانشسرا در رشتهٔ فلسفه و ادبیات دریافت نمود.

وی در ۱۳۱۴ وارد خدمت دولتی در وزارت فرهنگ گردید و در ۱۳۱۷ معاون دفتر وزارتی وزارت فرهنگ شد. در ۱۳۲۰ به پیشنهاد وزیری، معاون ادارهٔ موسیقی کشور و نیز معاون هنرستان عالی موسیقی شد. در ۱۳۲۵ مدتی در وزارت کار و تبلیغات کار کرد. در ۱۳۲۷ متصدی دبیرخانهٔ هنرهای زیبا شد. در ۱۳۲۸هنرستان موسیقی ملی را تأسیس کرد و رئیس آن شد.

در سال ۱۳۳۴ در چارچوب برنامه‌های انجمن ایران و شوروی به این کشور سفر کرد. همچنین در ۱۳۳۵، سفرهایی را به کشورهای رومانی، فرانسه و هندوستان انجام داد. دستاورد وی از سفر هند، مجموعه مقالاتی در زمینهٔ موسیقی و رقص در این کشور بود.

خالقی آهنگساز و موسیقیدان و مورخ تاریخ موسیقی و سردبیر چند نشریه فرهنگی موسیقایی سالها در رادیو ایران نیز فعالیت داشت و از جمله رئیس شورای موسیقی رادیو بود و برنامه‌های رادیویی «یادی از هنرمندان درگذشته» و «ساز و سخن» را راه‌اندازی کرد. وی همچنین، سرپرست ارکستر گل‌ها نیز بود.

خالقی در ۱۳۴۴ در سالزبورگ در اتریش پس از چند عمل جراحی ناموفق، بر اثر سرطان معده درگذشت و در گورستان ظهیرالدوله در تهران دفن شده‌است. سه فرزند خالقی گلنوش، فرهاد و فرخ نام دارند.

آثار منتشر شده دربارهٔ خالقی

1- فیلم مستند آبی‌تر از آسمان با موضوع زندگی روح‌الله خالقی به کارگردانی و تهیه‌کنندگی سیدحمید میرحسینی، در سال ۱۳۹۶ ه‍.ش ساخته شد. در این فیلم افرادی همچون فرخ خالقی، شهرام ناظری، عبدالوهاب شهیدی، مصطفی کمال پورتراب، فرهاد فخرالدینی، لوریس چکنواریان، فریدون شهبازیان، کامبیز روشن‌روان، حسن ناهید، احمدرضا احمدی، فضل‌الله توکل، شاهین فرهت، مهدی بهزادپور، محمد سریر، کیوان ساکت، بهمن رجبی، افلیا پرتو، بزرگ لشگری و علیرضا میرعلینقی، بخش‌هایی از زندگی خالقی را روایت کرده‌اند.

2- کتاب ای ایران (یادنامهٔ روح‌الله خالقی)، شامل: مقاله‌ها، یادداشت‌های سفر، نامه‌ها، فهرست آثار و کتاب‌شناسی، به کوشش گلنوش خالقی در سال ۱۳۸۵ ه‍.ش توسط مؤسسهٔ فرهنگی هنری ماهور منتشر شد.

3- کتاب روح‌الله خالقی (از مجموعهٔ مفاخر موسیقی ایران ۲)، دربارهٔ زندگی خالقی، تألیف سید ابوالحسن مختاباد در سال ۱۳۸۹ ه‍.ش توسط انتشارات امیرکبیر منتشر شد.

آثار روح الله خالقی

سبک خوانندگی روح الله خالقی

خالقی در دورانی فعالیت می‌کرد که موسیقی غربی در ایران رواج داشت و بسیاری موسیقی ایرانی را غیرعلمی و تدریس آن را بیهوده می‌دانستند. حتی در بازه‌ای موسیقی ایرانی در هنرستان عالی موسیقی تدریس نمی‌شد و بسیاری از کسانی که سازهای سنتی می‌نواختند در این بازه به سازهای اروپایی روی آوردند یا هنرستان عالی موسیقی را ترک کردند. در این دوران خالقی و استاد محبوبش علینقی وزیری برای حفظ موسیقی ایرانی تلاش‌های بسیاری کردند.

خالقی را می‌توان نخستین «آهنگ‌ساز حرفه‌ایِ کامل در ایران» دانست. آثار روح‌الله خالقی جدای از ریشه‌های اصیل موسیقی ایرانی، دارای ابتکارات نوآورانه است. استفاده از کنترپوان و خطوط ملودیکِ موازی از ویژگی‌های موسیقی او است.

خالقی به دنبال یافتن ملودی‌های زیبا بود. او در تغییر مسیر موسیقی ایران از یک موسیقی محفلی به موسیقی کلاسیک، نقشی قابل توجه داشت. وی برای ساخت موسیقی مستقل و بدون کلام نیز تلاش کرد و در این زمینه هم از پیشگامان بود.

آثار اولیهٔ خالقی، بیشتر در قالب سنتی و مونوفونیک نوشته و تنظیم شده‌اند و به تدریج در آثار بعدی وی میل و توجه به هارمونی آشکار می‌شود. تنظیم و ارکستراسیون آثار دیگران نیز بخش مهمی از فعالیت‌های خالقی محسوب می‌شود.

ویژگی دیگری که در ساخته‌های خالقی می‌توان یافت، استفاده از سازهای تار و تمبک در بیشتر قطعات اوست. او این دو ساز را در کنار ارکستر بزرگ قرار می‌داد. او معتقد بود که برخی از سازهای ملی ایرانی، برای ارکستر مناسب نیستند، مانند سنتور که مشکل کوک کردن دارد، یا نی که خالقی استفاده از قره‌نی (نوعی کلارینت) را به‌جای آن ترجیح می‌داد.

حرف آخر و یک ویدیوی دیدنی درباره استاد

آثار استاد خالقی سرشار از روح است. روحی که تاکنون سرود ای ایران را جاودانه نگه داشته است. اکنون مرکز هنری روح الله خالقی موسوم به RKAC در واشنگتن که به همت گلنوش خالقی دختر این هنرمند بزرگ تاسیس شده است به حفظ و اشاعه و نشر آثار او می پردازد و با برگزاری نشست های تخصصی در بررسی جنبه های مختلف کارنامه هنری او یاد و نام خالقی را زنده نگه می دارد.