تار سلطان سازهای ایرانی است و نوای آن نشان از احساسات درونی ما ایرانی هاست. در میان این استادان، نام هنرمند بزرگی به نام جلیل شهناز می درخشد که بدون تردید قله رفیع تک نوازی و بداهه نوازی تار است و در سایه نبوغ او نوازندگی این ساز به مرحله ای از تکامل رسیده که شعر حافظ در ادبیات پارسی به آن دست یافت. جلیل شهناز آغازگر سبک جدیدی در تارنوازی بود که در موسیقی ایرانی، مکتب اصفهان را به اوج شکوفایی خود رساند. در این مقاله سعی داریم تا زندگینامه این نوازنده مطرح را بررسی کنیم و آثار و سبک نوازندگی وی را به طور جامع بررسی کنیم.

زندگینامه جلیل شهناز

جلیل شهناز، در سال ۱۳۰۰ در اصفهان به دنیا آمد. تقریباً همه اعضای خانواده وی با موسیقی آشنایی داشتند و در رشته‌های مختلف هنر از جمله تار، سه‌تار، سنتور و کمانچه به مقام استادی رسیدند. پدرش «شعبان خان» علاقه وافری به موسیقی اصیل ایرانی داشت و علاوه بر تار که ساز اختصاصی او بود، سه‌تار و سنتور هم می‌نواخت. عموی او غلامرضا سارنج هم از نوازندگان کمانچه بود. جلیل شهناز، از کودکی به موسیقی علاقه‌مند شد و نواختن تار را در نزد عبدالحسین شهنازی و برادر بزرگ خود حسین شهناز که به خوبی ساز می‌نواخت، آغاز کرد. پشتکار زیاد و استعداد شگرف جلیل به حدی بود که در سنین جوانی از نوازندگان خوب اصفهان شد.

وی در سال ۱۳۸۳ به عنوان چهره ماندگار هنر و موسیقی برگزیده شد. همچنین در ۲۷ تیر سال ۱۳۸۳، مدرک درجه یک هنری (معادل دکترا) برای تجلیل از یک عمر فعالیت هنری به جلیل شهناز اهدا شد.

جلیل شهناز، علاوه بر نواختن تار، که ساز اختصاصی اوست، با نواختن ویولون، سنتور و تمبک نیز آشنایی داشت. معروف است که او در شیوه نوازندگی می‌تواند با ساز خود علاوه بر نواختن، آواز هم بخواند. جلیل شهناز استاد برجسته تار و سه تار پس از یک دوره طولانی بیماری و بر اثر کهولت سن در سن ۹۲ سالگی روز دوشنبه ۲۷ خرداد ۱۳۹۲ در بیمارستان آراد تهران درگذشت.

فعالیت های هنری جلیل شهناز

به نقل از پژمان اکبرزاده در کتاب موسیقی دانان ایرانی شهناز نوازندگی در رادیو اصفهان را از سال ١٣٢٨ آغاز کرد و در سال ١٣٣٦ به دعوت سازمان رادیو به تهران آمد و در برنامه های گوناگونی مانند برنامه گلها، ارکستر حسین یاحقی و … به عنوان تکنواز و همنواز به فعالیت پرداخت.

وی همچنین در گروه “یاران ثلاث” (همراه با تاج اصفهانی و حسن کسایی) و گروه “اساتید موسیقی ایران” کنسرت های بسیاری را در داخل و حارج از ایران اجرا نمود. شهناز در برنامه های جشن هنر شیراز نیز حضوری فعال داشت.

در سال ۱۳۸۷، محمدرضا شجریان، گروهی که با آن کار می‌کرد را به افتخار جلیل شهناز، گروه شهناز نام گذاشت.

سبک نوازندگی جلیل شهناز

در حالی که شهناز برای موسیقی گذشته ایران و شیوه نوازندگی استادان بزرگ ارج و احترام بسیار قائل بود اما هرگز خود در این شیوه ها محدود باقی نماند و در سایه نبوغ خود هر روز با خلق آثار تازه و شیرین، نوازندگی استادان گذشته را توسعه و تکامل بخشید. او به تغییر و تکامل تدریجی در موسیقی اعتقاد داشت و روش های تند و انقلابی را در نابودی شیوه های گذشته نادرست می دانست.

برخلاف بسیاری از منتقدان که بر این باورند که موسیقی ایرانی در فضای بسته زندگی می کند و امکان هر نوع تغییر و تکامل در آن دشوار است، شهناز باور داشت که موسیقی ایرانی فضای وسیعی برای نوآوری و تکامل دارد و به ویژه از راه ترکیب دستگاه ها و آوازها و مرکب نوازی می توان وسیع ترین فضاها را برای آفرینش آثار جدید فراهم ساخت.

پیش درآمدهای آهنگین او بیانگر صفا و سادگی دوران کودکی و نوجوانی، چهار مضراب های او بیانگر شیفتگی ها و التهاب های جوانی و سرانجام آوازها، نجواها و جمله پردازی های غیرضربی او از مختصات دوران بزرگسالی و پختگی و تاثرات این دوره عمر، سخن می گوید.

در نوازندگی شهناز همه جمله ها در مناسب ترین جایگاه خویش قرار دارند و چپ و راست ها به طور کامل حساب شده و در نهایت استادی و هنرمندی اجرا می شوند و حتی یک نت کم یا اضافه در این جمله ها دیده نمی شود.

در ساز شهناز تکنیک ها آن چنان با رمز و راز و معنا به هم آمیخته است که بهتر از آن قابل تصور نیست. به زبانی دیگر شهناز ترکیب مطلوب و مناسبی از تکنیک و شور و حال است. آغاز و پایان هر جمله و بلندی و کوتاهی نغمه ها و محل سکوت ها و استفاده از سیم های متفاوت در همان شکلی است که می تواند بهترین تاثیر را بر شنوندگان داشته باشد.

از دیگر مختصات ممتاز هنر شهناز، آشنایی او با آهنگ ها و ترانه های محلی و آثار فولکلوریک ایران است و بخش مهمی از نواخته های وی با الهام گرفتن از این تصنیف ها و ترانه ها و آهنگ ها شکل می گیرد.

استاد یکی از برجسته ترین نوآورانی است که در موسیقی معاصر ایران ظهور یافته و راه و روش های بدیعی که در تارنوازی بنیاد نهاده، برای دیگر تارنوازان چراغ و راهنمای راه به شمار می آید.

بداهه نواز جلیل شهناز به نقل از علی رستمیان

بداهه‌هایی که استاد شهناز می‌نواخت کاملاً دلی بود و انگار به او الهام می‌شد و مناسب با حال آن زمان به نوازندگی می‌پرداخت، بطوری که اگر دفعه دیگری از ایشان می‌خواستیم بنوازند چیز دیگری از آب درمیامد. استاد وقتی در حس و حال نوازندگی فرو می‌رفت انگار به دنیای شیرین دیگری وارد می‌شد که گذر زمان در آن دنیا مطرح نبود. واقعاً رسیدن به این درجه در نوازندگی و بداهه نوازی بسیار ارزشمند و آرزوی هر نوازنده‌ای است.

سبک هنری جلیل شهناز از نظر محمدرضا شجریان

ساز شهناز در من زندگی می‌کند و من با ساز شهناز زندگی می‌کنم. تنها خواننده‌ای هستم که خودم را شاگرد جلیل شهناز می‌دانم. ساز این نوازنده بی بدیل، یک ساز آوازی است؛ برخلاف دیگر نوازنده‌ها که ۸۰ درصد سازی می‌زنند و فقط ۲۰ درصد آوازی. جلیل شهناز به بیان واقعی در نوازندگی تار رسیده‌است؛ زیرا در گیرودار ردیف و تقلید از دیگران نماند و مانند آبشاری خروشان در جریان است.

آثار معروف جلیل شهناز

آثار شهناز میراثی است که اگر خوب درک شود در دستان نوازندگانی مانند شهناز و دیگران می‌تواند تبدیل به موسیقی بالنده زنده شود. در سنت نوازندگی برخی از روی نت می‌نوازند و برخی فی البداهه زخمه بر ساز می‌زنند و برخی هم فی الداهه می‌نوازنند و سپس اثر حاصل را به نت تبدیل می‌کنند.

برای دانلود هر اثر روی آن کلیک کنید تا وارد صفحه دانلود شوید:

1- آلبوم «عطرافشان» (همراه با تنبک محمد اسماعیلی). «زبان تار» (تا تنبک جهانگیر ملک) …

2- کتاب «گل‌های جاویدان» (پانزده قطعه برای تار و سه تار). نت نگاری: هوشنگ ظریف.

3- حضور در برخی شماره‌های مجموعه آلبوم آشنایی با شیوه آواز استاد غلامحسین بنان

4- غم‌زده (همایون خرم، جلیل شهناز، امیرناصر افتتاح)

5- پانزده قطعه برگزیده برای تار

6- تار و ترمه

7- شور و زندگی

8- عشق و زندگی

9- انتظار دل، خلوت گزیده (با صدای استاد محمدرضا شجریان)

10- نرگس مست (با صدای حسام الدین سراج)

11- سکوت (با صدای ایرج بسطامی)

12- گل من (با صدای ایرج (حسین خواجه امیری))

13- تمنای وصال (با صدای عبدالحسین مختاباد)

14- کرشمه نرگس (با صدای سیامک شجریان، برادر استاد محمدرضا شجریان)

15- شمع لرزان (اسدالله ملک، جلیل شهناز، منصور صارمی، جهانگیر ملک)

16- دل شیدا (با صدای شهرام ناظری و اجرای گروه اساتید موسیقی ایران)

17- دفتر تار

18- عطرافشان

19- افتخار آفاق

20- باغ نوا

21- رهاورد

22- زبان تار

23- آوای جان

24- آوای شهناز

25- قطره شبنم (اسدالله ملک، منصور نریمان، مجید نجاحی، جلیل شهناز، فرهنگ شریف، فضل‌الله توکل، جهانگیر ملک)

26- حماسه ایران (ادیب برومند، جلیل شهناز، پرویز یاحقی، جهانگیر ملک)

27- چهارباغ (گروه اساتید موسیقی ایران)

28- نوبهار (با صدای علی رستمیان)

29- دل من (با صدای علی رستمیان)

30- یاران زنده‌رود (جلال‌الدین تاج اصفهانی)

31- به اصفهان رو (جلال‌الدین تاج اصفهانی)

32- موج آتش (همایون خرم، جلیل شهناز، امیرناصر افتتاح)

33- صد سال تار (هنرمندان مختلف از جمله جلیل شهناز، محمدرضا لطفی و…)

34- شب مهتاب (با صدای علی رستمیان)

35- نغمه نوروزی (با صدای علی رستمیان)

36- راز (جواد معروفی، پرویز یاحقی، جلیل شهناز، جهانگیر ملک، محمد اسماعیلی)

37- مهر (پرویز یاحقی، جلیل شهناز، امیرناصر افتتاح)

37- نوید بهاری

38- شهناز شهنواز

39- پانزده قطعه برای تار

40- چهارباغ

41- در سکوت باغ (هم نوازی با حسن کسایی)

حرف آخر و یک ویدیوی بی نظیر از استاد

این هنرمند در سال 1392 بعد از یک دوره طولانی بیماری درگذشت. اما آثار و هنر بی بدیل این هنرمند همچنان پابرجا و به عنوان یک منبع غنی موسیقی بر پیکر تاریخ فرهنگ این کشور مانده است.